Бастауыш мектептің математика оқу пәнінде Блум таксономиясын қолдану

Өскінбай Нұрай Нұрбекқызы

Студент

Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды қ.

Аннотация. Бұл мақалада бастауыш мектептің математика пәнін оқыту үдерісінде Блум таксономиясын қолданудың теориялық және практикалық негіздері қарастырылады. Сонымен қатар, мұғалімнің іс-әрекетін ұйымдастыруда таксономияны қолданудың тиімділігі мен бастауыш сынып оқушыларына тигізетін әсері зерттеледі.

Кілт сөздер. Блум таксономиясы, бастауыш мектеп, математика пәні, ойлау дағдылары, деңгейлік тапсырмалар, критериалды бағалау, оқыту мақсаттары, когнитивтік даму, мұғалімнің іс-әрекеті, функционалдық сауаттылық.

Блум таксономиясы – оқушылардың ойлау дағдыларын дамытудың тиімді құралы. Бастауыш мектепте бұл таксономияны қолдану білім алушылардың ойлау деңгейлерін кезең-кезеңімен жетілдіруге мүмкіндік береді.

Блум таксономиясын бастауыш мектепте қолдану – Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін жетілдіруде маңызды рөл атқаратын өзекті мәселе.  Қазіргі заманғы білім беру жүйесінде оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту мен тереңдетуге ерекше көңіл бөлінеді. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының 3-бабында білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптерінің бірі – жеке адамның білім алу қажеттіліктерін қанағаттандыру, білім беру процесінде оқушының шығармашылық қабілеттерін дамыту деп көрсетілген [1]. Бұл талап Блум таксономиясының негізгі идеяларымен сәйкес келеді, өйткені ол қарапайым есте сақтау деңгейінен бастап, жоғары деңгейдегі ойлау дағдыларын дамытуға бағытталған.

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті бастауыш білім беру стандарты (МЖМБС) бойынша бастауыш сыныптарда оқыту оқушылардың жеке, метатанымдық және пәндік дағдыларын қалыптастыруға бағытталған [2]. Бұл стандарттағы негізгі талаптар Блум таксономиясының «түсіну», «қолдану», «талдау», «жинақтау» және «бағалау» деңгейлерімен толық үйлеседі.

Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде бастауыш білім берудің мазмұнын жаңарту – басты стратегиялық мақсаттардың бірі болып табылады. ҚР Білім беру мазмұнын жаңарту аясында 2016 жылдан бастап бастауыш сыныптарда критериалды бағалау жүйесі, пәндік нәтижеге бағытталған оқыту және оқушылардың жоғары деңгейлі ойлау дағдыларын дамыту міндеті енгізілді. Осыған байланысты білім беру процесін жаңаша ұйымдастыру, соның ішінде білім алушылардың ойлау деңгейін анықтап, жүйелі дамытуда Бенджамин Блум ұсынған таксономия жүйесінің маңыздылығы арта түсті.

Сондай-ақ, PISA (Programme for International Student Assessment) 2022 нәтижесіне сүйенсек, Қазақстан оқушыларының математикалық сауаттылығы Жоғары дамыған елдерінің орташа көрсеткішінен төмен [3]. Бұл өз кезегінде оқушылардың функционалдық және логикалық ойлау қабілеттерін дамытатын әдістемелерді енгізу қажеттігін көрсетеді. Блум таксономиясына негізделген оқыту технологиясы осы мәселені шешуге ықпал ете алады, өйткені ол оқу мақсаттарын нақтылауға, тапсырмаларды деңгейлеп құрастыруға және оқушылардың оқу жетістіктерін әділ бағалауға мүмкіндік береді.

XXI ғасырда білім беру жүйесі түбегейлі өзгерістерге ұшырап, оқушы тұлғасын жан-жақты дамытуға бағытталған жаңа әдістемелік тәсілдерге сұраныс артты. Осы тұрғыда білім беру жүйесінде кеңінен тараған педагогикалық идеялардың бірі – Чикаго университеті ғалымдарының психолог Бенджамин Блумның жетекшілігімен құрастырған таксономиясын келтіруге болады. Б.Блум бір топ әріптестерімен бірге 1956 жылы «Таксономияның» танымдық (когнитивтік) саладағы мақсаттарды сипаттайтын бірінші бөлімін жарыққа шығарды. Б.Блум таксономияны құрастыруды  оқу үдерісінде жоспарланған мақсаттарды нақты айқындау қажеттілігімен түсіндірген. Оған дейін оқу бағдарламасының мақсаты, оқушылардың үйрену мүмкіндіктері және оқу нәтижесінде үйрену нәтижелері бір-бірімен сәйкес келмеген: бағдарлама тек оқушылардың білім мазмұнын көрсетсе, оқу нәтижелері көбінесе басқаша көрсеткіштер тұрғысынан құрастырылатын. Ал Блум таксономиясы оқудың нақты нәтижелерін оқушылардың әрекеттері тұрғысынан көрсетуге бағытталған: «Дидактикалық мақсаттар біздің оқытуда қандай нәтижелерді күтетінімізді түсіндіреді. Олар біздің оқу мақсаттарымызды оқыту нәтижесінде оқушылардың құлықтарындағы өзгерістер арқылы сипаттайды» (Н.Гренлунд). Мәселен, «сабақ нәтижесі бойынша (немесе «сабақ аяғында») оқушылар: нені, қалай…ажыратады, …салыстырады, …негіздейді, …талдайды, …құрастырады, …бағалайды, …қолданады» [4].

Блум таксономиясы бойынша жоғары деңгейдегі мақсаттар төменгі деңгейлерді міндетті жасайды. Мәселен, үйренушілерге «Бағалау» деңгейіндегі сұрақ қойып немесе тапсырма ұсыну олардан төменгі деңгейдегі («Білім», «Түсіну», «Қолдану», «Талдау», «Синтез») әрекеттерді меңгеруді талап етеді, яғни оқушылар қарастырылатын мәселені өздігімен білуі, түсінуі, қолдануы, талдауы және оның негізінде жаңа мазмұн құрастыруы (синтездеу) қажет [4].

Қазақстандық білім беру жүйесінде Блум таксономиясының әлеуеті 2016 жылдан бастап кеңінен таныла бастады. Бұл кезеңде Қазақстан Республикасының орта білім мазмұнын жаңарту реформасы аясында оқыту үдерісіне заманауи тәсілдер енгізіле бастады. Атап айтқанда, жаңартылған білім мазмұны аясындағы критериалды бағалау жүйесі, қалыптастырушы бағалау, тапсырмаларды саралау секілді әдістемелер Блум таксономиясының деңгейлеріне негізделіп жасалуда.

Қазіргі Қазақстанда үш өлшемді әдістемелік жүйенің педагогикалық технологиясы кеңінен тарады. Осылайша, Ж.А.Қараев және Ж.У.Кобдикова, И.Я.Лернер мен М.Н.Скаткиннің үш деңгейлі классификациясына сүйене отырып, олардың тиімділігі барлық үш деңгейдегі тапсырмаларды орындау арқылы қамтамасыз етіледі, бұл тәжірибенің тиімділігін жоғарылатады. Белгілі болғандай, үш өлшемді әдістемелік жүйенің негізгі идеясы оқу процесіне жеке-белсенді көзқарас болып табылады. Ғалымдардың (Б. Блум, И. Я. Лернер, М. Н. Скаткин, В. П. Беспалько, В. П. Симонов, О. Г. Лебедева және т.б.) зерттеулері оқыту мақсаттарын қою білім беру жүйесін табысты қайта құрудың маңызды шарты екенін көрсетеді. Мақсат қою әдістемесі өз кезегінде оқудың мазмұнын, баяндау формаларын, жетістік құралдарын, әрбір оқушының жеке мүмкіндіктері мен қызығушылықтарын, оқушылардың оқу іс-әрекетінің бастапқы, аралық және соңғы нәтижелерін қамтитын оқытудың қолайлы әдістемелік жүйесін құруды талап етеді.

Классикалық тұрғыдан алғанда, білім оқытуды, дамытуды және тәрбиелеуді біріктіреді. Қазіргі білім беру ең алдымен оқытудың дамытушылық функциясына бағытталған. Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде қазіргі білім беру жүйесінің дамуының негізгі тенденциялары мыналар болып табылады: «білімге бағытталған» көзқарастан бас тарту және құзіреттілікке негізделген бағытқа бағдарлау; әр оқушыны оқытудағы дифференциалды және жеке көзқарас; оқудың сыртқы мотивациясынан ішкі мотивацияға көшу [5].

Сонымен қатар, Н. Назарбаев Зияткерлік мектептерінің тәжірибесі мен педагогикалық қауымдастықтағы озық мұғалімдер арасында да Блум таксономиясына сүйенген оқу мақсаттарын жүйелеу кең қолданыс тапқан. Бұл мектептердің оқу бағдарламаларында әрбір пән бойынша оқу мақсаттары Блум таксономиясының деңгейлеріне негізделе отырып құрылады [6]. Мысалы, математика пәні бойынша мақсаттар оқушылардың тек формуланы жаттап алуын емес, оны қолдана алуын, талдай алуын және математикалық тұрғыда бағалау дағдыларын меңгеруін көздейді.

Отандық әдіскерлер мен практик-педагогтар арасында да Блум таксономиясының оқу мақсаттарын нақтылаудағы, сабақ жоспарлаудағы және оқушылардың ойлау қабілеттерін жетілдірудегі маңызы жиі атап өтіледі. Мәселен, бастауыш сынып мұғалімі А. Баймұратова өзінің әдістемелік мақаласында: «Блум таксономиясына негізделген сабақ құрылымы оқушының қызығушылығын оятып, оқу процесінде белсенділік танытуына ықпал етеді», — деп көрсетеді.

Әлемдік педагогикада Блум таксономиясы бірнеше кезеңде дамып, жаңартылды. 2001 жылы америкалық ғалымдар Лоран Андерсон мен Дэвид Кратволл бұл жүйені жаңартып, когнитивтік деңгейлердің ретін өзгертіп, еске алу, түсіну, қолдану, талдау, бағалау және жаратуды (шығармашылықты) көрсетті. Осыған сәйкес, «Андресон мен Кратволл (2001) «Жинақтау» деңгейін ең жоғарғы шығармашылық деңгейімен ауыстырып, «Бағалауды» одан төменгі орынға түсірді» деп атап көрсеткен. Бұл жаңарту таксономияны заманауи білім беру үрдістеріне бейімдеуге мүмкіндік берді және оқытудың тиімді әдістерін табуға септігін тигізді.

Қазақстанда Блум таксономиясы білім беру жүйесі жаңартылған бағдарламалар негізінде дамып келеді. Алайда Блум таксономиясын толыққанды енгізу үшін бірнеше маңызды қадамдарды жасау қажет:

• Оқу бағдарламаларын жетілдіру – Қазақстандағы оқу бағдарламаларын Блум таксономиясы негізінде құрылымдау арқылы оқушылардың ойлау деңгейлерін жүйелі түрде дамытуға болады.
• Оқытушылардың біліктілігін арттыру – Мұғалімдерді Блум таксономиясын тиімді пайдалану әдістеріне үйрету білім беру сапасын арттырады.
• Бағалау жүйесін жаңарту – Оқушылардың танымдық дағдыларын нақты анықтау үшін бағалау критерийлерін Блум таксономиясына негіздеу қажет.
• STEM білім беру мен зерттеу дағдыларын дамыту – Сингапур мен Жапонияның тәжірибесі Қазақстан үшін маңызды бағыт бола алады, себебі ғылым мен техника саласында оқушылардың зерттеу дағдыларын жетілдіру қажет.

Қазақстанның білім беру жүйесін жаңарту және халықаралық тәжірибені тиімді пайдалану үшін Блум таксономиясын кеңінен енгізу қажет. Бұл әдістеме оқушылардың когнитивтік қабілеттерін жүйелі түрде дамытып, білім сапасын арттыруға ықпал етеді. Әлемнің дамыған елдеріндегі білім беру моделін талдай отырып, оны Қазақстандық білім беру жүйесіне бейімдеу – стратегиялық маңызды қадам.

Осылайша, Блум таксономиясы – әлемдік педагогикада оқыту мен бағалаудың сапасын арттыруға бағытталған ең сенімді әрі тиімді әдістемелік құралдардың бірі. Ол оқушылардың танымдық дамуын жүйелі түрде қадағалап, оқу мақсаттарын нақтылау арқылы білім беру үрдісін жетілдіруге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, таксономияның әр деңгейі оқытушыға оқушылардың когнитивтік қабілеттерін жан-жақты дамытуға бағытталған сабақ жоспарлауға көмектеседі. Халықаралық деңгейде Блум таксономиясы педагогикалық кадрларды даярлау бағдарламаларында міндетті түрде оқытылып, білім беру жүйесінің дамуына елеулі үлес қосуда.

Бастауыш мектеп — оқушылардың танымдық әрекеті мен логикалық ойлау қабілеті қалыптаса бастайтын алғашқы білім баспалдағы. Осы деңгейде оқытылатын математика пәні оқушының зердесін, логикалық пайымын, салыстыру, талдау, дәлелдеу, есеп шығару дағдыларын дамытуға негізделеді. Бұл пәнде оқу мазмұны күрделі ұғымдар мен логикалық операцияларға негізделетіндіктен, Блум таксономиясы арқылы деңгейлік тапсырмалар жүйесін қолдану оқушылардың ойлау қабілетін кезең-кезеңмен дамытудың тиімді жолы болып табылады.

Қазіргі таңда бастауыш сыныптағы оқу процесі баланың тұлғалық дамуын, логикалық ойлауын, шығармашылық қабілетін, функционалдық сауаттылығын арттыруға бағытталып отыр. Бұл міндеттерді тиімді іске асыру үшін мұғалімдерге тек оқу мазмұнын игертіп қана қоймай, оқушылардың ойлау дағдыларын жүйелі түрде дамыту қажет. Осы орайда Блум таксономиясы оқыту мақсаттарын тиімді жоспарлап, оқушылардың ойлау деңгейлеріне сай тапсырмалар құрастыруға мүмкіндік беретін маңызды әдістемелік құрал болып табылады. Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшелігіне байланысты олардың есте сақтау, түсіну, қолдану сияқты ойлау деңгейлері жақсы дамиды, ал жоғары деңгейдегі — талдау, жинақтау, бағалау қабілеттері біртіндеп қалыптасады. Сондықтан бұл кезеңде Блум таксономиясының сатылы құрылымы бастауыш білім мазмұнымен тиімді ұштасады. Яғни, әр деңгейге сәйкес оқу мақсатын анықтау, оқушылардың ойлау қабілетін арттырып, пәнді терең түсінуге жол ашады.

Бастауыш мектептің математика оқу пәнінде Блум таксономиясын қолданудың ерекшеліктеріне тоқталар болсақ, біріншіден теорияны тәжірибемен байланыстыра отырып, оқушының ойлау деңгейіне сай нақты тапсырмалар ұсыну мүмкіндігі. Бұл тәсіл арқылы күрделі математикалық ұғымдарды оқушыларға түсінікті тілде меңгертуге болады. Мысалы ретінде 3-сынып оқулығына сүйеніп, Блум таксономиясының деңгейлеріне сәйкес тапсырмалар жүйесін келтірейік [7]:

1. Білу

Мақсаты: Үш таңбалы сандар мен толық мыңдықтарды жазу және салыстыру дағдысын бекіту.

Тапсырма: Мәтінде кездескен сандарды өсу ретімен жаз.

«Наурызым» мемлекеттік табиғат қорықында құстардың екі жүз сексен екі түрі өмір сүреді. Жыл сайын қорыққа бес мыңнан астам құстарды бақылаушылар келеді. Осы жылы қорыққа екі жүз қырық үш ғалым мен бес жүз отыз тоғыз студент келді. Бес жылда тоғыз мыңнан астам мектеп оқушылары экскурсия жасады.

• Түсіну

Мақсаты: Қарапайым теңсіздіктің шешімдер жиынын табу жолын түсіну.

Тапсырма: Санды сан сәулесінде белгіле.

Шешімдер жиынын қиылған сызықпен көрсет.

Шешімдер жиынына жататын 5 санды жаз.

x > 212

x < 192

• Қолдану

Мақсаты: Үш таңбалы сандарды қосу және азайту алгоритмін қолдану.

Тапсырма: Ауызша есептеп, дұрыстығын тексер.

358 – 258 =

250 – 50 =

150 + 98 =

98 + 102 =

Баған бойынша есептеп, дұрыстығын тексер.

900 – 456 =

259 + 456 =

1150 – 264 =

• Талдау

Мақсаты: Сандар қатарындағы заңдылықты табу.

Тапсырма: Заңдылықты анықта. Қатардағы сандарды ары қарай жалғастырып жаз.

303, 340, 377, ___, ___, ___

560, 520, 480, ___, ___, ___

5. Жинақтау

Мақсаты: Санды өрнек құрастыру және мәнін табу.

Тапсырма: Берілген сызба бойынша өрнекті өрнек құр.

□ + (□ – 118)

Екі өрнектен тұратын санды өрнектің мәнін берілген мәндері бойынша тап.

a = 425, 128, 119

b = 315, 245, 123

6. Бағалау

Мақсаты: Өрнек жазылымындағы қатені анықтап, түзету.

Тапсырма: Әлия өрнек пен оның жазылуын дұрыс сәйкестендірді ме?         Тексер. Қателерін түзет.

Қосындыға айырманы қосу:

(250 + 250) + (900 – 400)

Саннан қосындыны азайту:

200 + (840 – 140)

Сандардың айырмасын санға қосу:

900 – (120 + 200) [7]

Оқу үдерісінде теорияны тәжірибемен ұштастыру бастауыш сынып оқушыларының математикалық білімдерін терең меңгеруіне және оны практикалық әрекетте қолдана білуіне ықпал етеді. Екіншіден деңгейлік тапсырмалар арқылы сараланған оқыту жүзеге асады.  Бастауыш сыныпта білім деңгейі әртүрлі оқушылар бар. Мұғалім Блум таксономиясының негізінде тапсырмаларды деңгейлеп құрастыру арқылы әр оқушының мүмкіндігін ескеріп, жеке және топтық жұмысты оңтайлы ұйымдастыра алады. Үшіншіден сыни ойлау дағдыларын дамытады. Математика сабағында тек амалдарды меңгерту жеткіліксіз, оқушылардың ойлау операцияларын (салыстыру, себеп-салдар табу, дәлелдеу, қорытынды жасау) дамыту да маңызды. Блум таксономиясының жоғары деңгейлері бұл мақсатты жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Төртіншіден жаңа буын бағдарламасына сәйкестік. ҚР орта білім мазмұнын жаңарту аясында қабылданған оқу бағдарламалары Блум таксономиясына сүйеніп жасалған. Әр сабақтың мақсаты, күтілетін нәтижелері мен бағалау критерийлері дәл осы таксономия деңгейлеріне негізделген. Математика пәні бойынша күнделікті сабақ жоспарлары мен тапсырмаларды жоспарлау кезінде мұғалімдер оқу мақсаттарын нақты нәтижелермен сәйкестендіреді. Мысал: 3-сыныптағы математика пәні бойынша оқу мақсаты: «3.1.2.2 – үш таңбалы сандарды оқу, жазу, салыстыру». Бұл мақсат «білу» және «түсіну» деңгейлерін қамтиды. Осылайша, күнделікті сабақ жоспарларын құрастыру кезінде мұғалім Блум таксономиясы негізінде нақты, өлшенетін нәтижелерге бағдарланады.

Зерттеу барысында Блум таксономиясының бастауыш сынып математика сабағында қолданылуы белгілі бір ерекшеліктерге ие екендігі анықталды. Ең алдымен, бұл деңгейлік жүйе оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай тапсырмаларды іріктеуге, олардың танымдық белсенділігін біртіндеп күрделендіре отырып дамытуға септігін тигізеді. Мәселен, білім деңгейінде оқушылар бұрын меңгерген ұғымдарды еске түсіреді, түсіну деңгейінде мағынасына тереңірек бойлайды, ал қолдану сатысында меңгерген білімдерін практикалық тапсырмаларда пайдалануға дағдыланады. Одан әрі қарай талдау, жинақтау және бағалау кезеңдерінде оқушының жоғары деңгейлі ойлау қабілеттері қалыптасады. Қорыта келе, Блум таксономиясын бастауыш сыныптың математика пәнінде қолдану – білім берудің сапасын арттыруға, оқушының ойлау қабілетін жан-жақты дамытуға және оқу мақсаттарына жүйелі түрде қол жеткізуге ықпал ететін тиімді әдістемелік негіз болып табылады. Бұл тәсілді терең меңгеру және тиімді қолдану – кәсіби шеберлікті арттырудың маңызды шарты екендігі айқын байқалады. Бұл әдістеме арқылы оқушылар тек математикалық білім алып қана қоймай, оны нақты өмірде қолдануға үйренеді.

Пайдаланылған дереккөздер тізімі:

1 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы (Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319 Заңы.)

2  Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың, бастауыш, негізгі орта, жалпы орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарын бекіту туралы (Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 3 тамыздағы № 348 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2022 жылғы 5 тамызда № 29031 болып тіркелді.)

3 Национальный отчет Результаты Казахстана в PISA-2022

4 Әлімов А.Қ. Интербелсенді оқу әдістемесін мектепте қолдану. Оқу құралы/ А.Қ.Әлімов Асхат Қамзаұлы. – Астана: «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы, 2014.- 188 бет (85-86б)

5 Блум таксономиясын қолдану арқылы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін жетілдіру- Bilimger. 12 марта, 2025.

6 Мұғалімге арналған нұсқаулық. ҚР орта білім мазмұнын жаңарту аясында қазақ тілінде оқытатын мектептердің қазақ тілі мұғалімдерінің біліктілігін арттыру бағдарламасы, Назарбаев Зияткерлік мектептері ДББ, 2015. (24б)

7 Математика. Оқулық. 1-бөлім. Жалпы білім беретін мектептің 3-сынып оқушыларына арналған оқулық./ Ә.Б.Ақпаева, Л.А.Лебедева, М.Ж.Мыңжасарова, Т.В.Лихобабенко.-Алматы: АЛМАТЫКІТАПБАСПАСЫ, 2023.- 108б., суретті  (39-40б)