Бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ой интеллектісін (IQ) дамытуда жасанды интеллектіні қолдану

Толегенова Жанар Махсетқызы

Студент

Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті, Қарағанды қ., Қазақстан

Аннотация. Мақалада бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ой интеллектісін дамытуда жасанды интеллект технологияларын қолданудың өзектілігі қарастырылады. Зияткерлік қабілеттерді жетілдіруде ЖИ құралдарының тиімділігі теориялық және тәжірибелік тұрғыда талданады. Зерттеу нәтижелері жасанды интеллектіні оқу үдерісіне кіріктіру оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып, оқу нәтижелерін жақсартуға ықпал ететінін көрсетеді.

Кілт сөздер: жасанды интеллект, бастауыш сынып, ақыл-ой интеллектісі, когнитивтік даму, цифрлық білім беру, интерактивті платформа.

Қазіргі кезде білім беру саласында оқушылардың зияткерлік қабілеттерін дамыту – мектептің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Әсіресе, бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ой интеллектісінің (IQ) деңгейін дамыту олардың логикалық ойлау қабілетін, есте сақтауын, зейінін және шығармашылық мүмкіндіктерін арттыруға тікелей әсер етеді. Оқушылардың интеллектуалдық дамуының жоғары деңгейі болашақтағы оқу жетістіктеріне және өмірлік дағдыларды меңгеруіне оң ықпал етеді.

Мектептерде оқушылардың зияткерлік қабілеттерін дамыту үшін дәстүрлі оқыту әдістері жеткіліксіз болуы мүмкін. Сондықтан заманауи технологияларды, соның ішінде жасанды интеллект (ЖИ) құралдарын оқу үдерісіне енгізу – бұл мәселені шешудің тиімді жолдарының бірі. ЖИ технологиялары оқушылардың жеке қабілеттері мен оқу қарқынына бейімделуге мүмкіндік береді. Мысалы, ЖИ негізінде жасалған оқыту бағдарламалары оқушылардың оқу материалын меңгеру деңгейін талдап, олардың әлсіз және мықты тұстарын анықтауға көмектеседі.

 Сонымен қатар, ЖИ-ді пайдалану мұғалімдерге оқыту әдістемесін даралауға және әр оқушының қажеттіліктеріне сәйкес бейімдеуге мүмкіндік береді. Бұл оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып, шығармашылық қабілеттерін дамытуға ықпал етеді. Сондықтан мектептерде ЖИ технологияларын қолдану арқылы бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ой интеллектісінің (IQ) деңгейін дамыту – бүгінгі білім беру жүйесінің өзекті міндеттерінің бірі болып табылады.

Сонымен қатар, ЖИ технологияларының білім беру саласына енгізілуі Қазақстан Республикасының мемлекеттік деңгейдегі стратегиялық құжаттарында да көрініс тапқан. 2024 жылғы 24 шілдеде бекітілген “Жасанды интеллектті дамытудың 2024 – 2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы” білім беру жүйесінде ЖИ технологияларын қолдануды дамытуға бағытталған.[1]. Бұл құжатта ЖИ-ді қолдану арқылы оқушылардың жеке қабілеттерін дамыту және оқу үдерісін оңтайландырудың маңыздылығы атап көрсетілген.

 Интеллект — бұл адамның ми қызметінің нәтижесі, оның ақыл-ойын түрлі танымдық және логикалық үдерістерде, сонымен қатар өмірлік тәжірибе мен білімді қолдану барысында көрініс табатын күрделі ұғым.

Адам қоршаған әлемді, табиғат құбылыстарын, заттарды, адамдармен арақатынас пен қоғамдық өмірді танып-білу арқылы өз ортасын түсінеді және оны өзгелерге түсіндіре алады. Сонымен қатар, болашақтағы жағдайларды алдын ала болжай отырып, соларға сай әрекет ету жолдарын таңдап, олардың тиімділігін анықтай алатын қабілет — адамның интеллектуалдық мүмкіндігі болып саналады. Интеллект мәселесі ғасырлар бойы зерттеліп келе жатқанына қарамастан, оның толық табиғатын ашу әлі мүмкін емес. Бұл жөнінде ғалымдар бір ауыздан келіседі. Қоғам дамыған сайын, адамның түрлі саладағы іс-әрекеттері де ақыл-оймен тығыз байланысты бола түседі. Әрбір уақыт кезеңі жаңа интеллектуалдық қадамдарды қажет етеді, өйткені заман күн сайын жаңарып, өзгеріп отырады. Осыған орай өмірдің барлық саласында интеллект пен интеллектуалдандыру мәселелері ғылыми тұрғыдан зерттелуі тиіс. Қоғам мен оның мүшелері уақыт талабына сай өз қабілеттерін дамытып, жаңа жағдайларға бейімделе алуы қажет.

Осы орайда интеллект, яғни ақыл-ой мен зерденің маңызы қазақтың дәстүрлі тәрбие жүйесінде, ұлттық педагогикасында, тіпті салт-санасында ерекше орын алғанын нық сеніммен айтуға болады. Жас ұрпақтың алдағы келе жатқан заманға бейімделе алатын болуы интеллектінің заманға сай жетілдіруі – үлкен философиялық мәселе. Адамның интеллектісі философия, психология, педагогика, логика, әлеуметтану, кибернетика т.б. ғылымдары тұрғысынан қарастырылады.

Интеллект табиғаты туралы философиялық зерттеулерге көз жүгіртсек, оның көпқырлы және жан-жақты қарастырылғанын көреміз. Қайта өрлеу дәуірінде интеллекттің мәні мен оның табиғаты тереңдетіліп, кеңінен зерттелді. Н.Кузанскийдің пайымдауынша, интеллект – адамның бойындағы ең жоғарғы рухани қуат. Орта ғасырларда оны «табиғи нұр» деп бағалаған. 17-18 ғасырлардағы рационалистік философияда интеллектінің әртүрлі аспектілері терең талданған:

– Декарт интеллектіні дұрыс әдісті қалыптастыру қабілеті ретінде гносеологиялық тұрғыдан түсіндіреді.

– Локк интеллектіні жанама идеяларды іздеп табу және олардан тұжырымдар жасау қабілеті деп санайды.

– Лейбниц интеллектіні қажетті әрі мәңгілік ақиқатты танып білу қабілеті деп анықтайды.

– Кант интеллектіні ақыл-ой ережелері мен принциптерін үйлестіріп, тұтас бір жүйеге келтірудің жоғары танымдық қабілеті ретінде қарастырады. Бұл философиялық тұжырымдар интеллекттің тек логикалық және теориялық ойлау емес, сонымен қатар адамның рухани және танымдық дамуына да әсер ететіндігіне айқын дәлел болады

Бастауыш сынып кезеңі – баланың тұлғалық, танымдық және әлеуметтік дамуы үшін аса маңызды, әрі психологиялық-педагогикалық тұрғыдан ерекше мәнге ие уақыт. Бұл кезеңге 6–10 жас аралығындағы бастауыш сынып оқушылары жатады. Дәл осы жас аралығында баланың жүйке жүйесі мен ми қызметі белсенді дамиды, сонымен қатар ақыл-ой қабілеттерінің қалыптасуы мен интеллектінің негізі қаланады. Осыған байланысты білім беру мен тәрбиелеу үрдісі оқушының жас ерекшелігіне сай ұйымдастырылуы қажет. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың танымдық үдерістері біртіндеп дамиды: бұл кезеңде олардың зейіні, есі, қиялы және логикалық ойлауы қарқынды түрде жетіледі. Мысалы, зейін 6–7 жаста еріксіз түрде көрінсе де, оқу әрекеті арқылы біртіндеп ерікті сипат алады. Сабақтағы зейіннің тұрақтылығы көбіне мұғалімнің оқытуды ұйымдастыру тәсілдеріне байланысты. Есте сақтау үрдісі бастапқыда көрнекі-бейнелі сипатта болады, кейін мағыналық және ерікті есте сақтау түрлері дами түседі. Қиял мен елестету баланың ойын әрекеттері мен шығармашылық тапсырмаларды орындауы кезінде қалыптасады. Қиялы дамыған оқушылар болашақта шығармашылыққа бейім тұлға болып жетіледі. Ал логикалық ойлау қабілеті оқу әрекеті барысында талдау, салыстыру, жалпылау, қорытындылау сияқты танымдық операциялар арқылы дамиды.

Ақыл-ой интеллектісі – адамның ойлау, логикалық қорытынды жасау, мәселелерді шешу қабілетімен сипатталса, эмоционалдық интеллект – өз эмоциясын түсіну, реттеу және басқалармен тиімді қарым-қатынас орнату қабілеті. IQ – оқушының білімді қаншалықты меңгеретінін көрсетсе, EQ – оны қалай қолданатынын, әлеуметтік ортада өзін қалай ұстайтынын анықтайды.Американдық психолог Даниел Гоулманның пікірінше, адамның табысты болуында IQ шамамен 20% ғана рөл атқарады, ал қалған 80%-ы EQ-ға байланысты. Ол өз еңбектерінде былай деп жазады: «Эмоционалдық интеллект – бұл мотивация, табандылық, өз-өзін реттеу, эмпатия және әлеуметтік дағдылар сияқты қасиеттердің жиынтығы. Бұл қасиеттер адамның мектептегі де, өмірдегі де жетістігіне тікелей әсер етеді» [2]

Педагогика ғылымында «жүйе» ұғымы өзара байланыста болатын және біртұтастық құрайтын элементтердің жиынтығы ретінде түсіндіріледі (Сейталиев, 2012).[3] Осы ұғымға сүйене отырып, болашақ мұғалімдердің кәсіби дамуына бағытталған әрекеттер кешенінде жасанды интеллекттің мүмкіндіктерін жүйелі түрде қолдану – олардың білім сапасын көтеріп, практикалық машықтарын жетілдіруге ықпал етеді.Бүгінгі таңда жасанды интеллект – адам қызметінің барлық саласында қолданылып келе жатқан ең өзекті әрі тиімді құралдардың бірі. Жасанды интеллектіні қолданбайтын сала жоқтың қасы. Ол:

-педагогика

-компьютерлік лингвистика

-робототехника

-автоматтандырылған аударма

-сараптау жүйесі

-өнер

-интеллектуалдық ақпараттар жүйесінде

-техникалық алгоритмдерді қолдануда және т.б. бұл тізімді ғылымның барлық саласымен байланыстырып жалғастыруға болады.

 ЖИ дамуына қарай үш негізгі түрге бөлінеді:

1-кесте

Жасанды интеллект түрлері және олардың сипаттамалары

ЖИ түрі	Қысқаша сипаттамасы
Тар бағытталған ЖИ	Белгілі бір нақты тапсырманы орындайды. Бұл жүйелер тек бір бағытта тиімді жұмыс істейді. Duolingo (тіл үйрету), Photomath (есеп шығару), ABCmouse
Жалпы ЖИ	Адам сияқты жан-жақты ойлап, кез келген танымдық тапсырманы өз бетінше орындай алатын әмбебап жүйе.
Озық ЖИ	Адамның ақыл-ой қабілетінен де жоғары деңгейде жұмыс істей алатын, дербес шешім қабылдайтын жүйе. Ғылыми болжамдарда қарастырылады

Қазіргі таңда білім беру саласында кеңінен қолданысқа ие болғаны – тар бағытталған жасанды интеллект. Бұл жүйе белгілі бір пән немесе тапсырма аясында жоғары тиімділікпен жұмыс істейді. Ол адамның барлық ақыл-ой қызметін қайталамайды, тек нақты функцияны орындайды.

Педагог тек үйретуші ғана емес, зерттеуші де бола білуі керек. Теориялық тұжырымдама – ойдың бастауы, ал тәжірибе – шындықтың өлшемі. Осыған орай бастауыш сынып оқушыларына арналған практикалық жұмысымда оқу үрдісінде заманауи цифрлық технологияларды қолдану арқылы  бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ой интеллектісін (IQ )  арттыру көзделді.

Зерттеу мақсаты – білім беру үдерісіне енгізілген заманауи технологиялардың оқыту сапасына және педагогикалық әрекетке ықпалын бағалау, сондай-ақ мұғалімнің осы құралдарды қолданудағы кәсіби қызметіне сипаттама беру болды.

Тәжірибе кезінде қолданылған цифрлық платформалар, атап айтқанда Wordwall және LearningApps, Quizizz, Bilimland мұғалімге оқу мазмұнын түрлендіріп ұсынуға, оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға, сондай-ақ білім беру үдерісінің жекеленуіне мүмкіндік беретін тиімді құрал ретінде танылды. Бұл платформаларда ұсынылатын тапсырмалар оқушылардың жас ерекшеліктері мен жеке қабілеттерін ескере отырып құрылып, олардың зейіні мен ойлау қабілеттерінің дамуына оң ықпал етті.

Мұғалім сабақ барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыру, логикалық ойлауын жетілдіру және белсенді оқу әрекетіне тарту мақсатында интерактивті тапсырмаларды жүйелі түрде енгізіп отырды. Жасанды интеллект элементтері оқушының әрекетін дербес қадағалап, жауап беру уақыты мен қателік жиілігіне негізделген деректерді мұғалімге ұсынып отырды. Бұл деректер мұғалімге оқушының жеке ерекшеліктерін ескере отырып тапсырмалар іріктеу және оқу үдерісін саралау мүмкіндігін берді.

2-кесте

Мұғалімнің оқыту үдерісіндегі іс-әрекет бағыттары

№	Іс-әрекет бағыты	Қысқаша сипаттамасы
1	Сараланған оқыту	Платформадағы тапсырмаларды оқушылардың дайындық деңгейіне қарай бейімдеп ұсыну арқылы оқу материалын меңгеру тиімділігін арттыру.
2	Оқушы белсенділігін арттыру	Интерактивті тапсырмалар арқылы танымдық әрекетті белсенді ету, оқушылардың сабаққа қызығушылығын күшейту.
3	Қалыптастырушы бағалау	Оқушының жұмыс нәтижесіне жедел талдау жасап, дер кезінде кері байланыс беру арқылы оқыту процесін жекелендіру.
4	Метатанымдық қабілеттерді дамыту	Тапсырма орындау барысында оқушының жеке стратегияларын талдауға ынталандыру, өзіндік ойлау мен рефлексияны қалыптастыру.
5	Оқыту мазмұнын ойын арқылы түрлендіру	Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай қызығушылығын сақтау мақсатында оқу процесін ойын элементтерімен байыту.

Мұғалімнің осы платформаларды қолдану барысындағы іс-әрекеті тек қана технологиялық құралдарды қолданумен шектелмей, оның мазмұнын дидактикалық мақсатқа сай бейімдеумен ерекшеленді. Тапсырмаларды іріктеу барысында оқушылардың жас ерекшеліктері мен таным деңгейі ескерілді. Әрбір жаттығудан кейін мұғалім оқушылардың рефлексиялық талдау жасауына жағдай жасап, олардың тапсырманы орындау барысындағы ойлау стратегияларын анықтады. Бұл – оқушылардың метатанымдық қабілеттерін дамытудың маңызды алғышарты болып табылады.

Жалпы алғанда, бұл зерттеу жұмысы бастауыш білім беру процесінде ЖИ технологияларын қолданудың педагогикалық мүмкіндіктерін ашып көрсетіп, оларды тиімді қолдану арқылы оқушылардың оқу нәтижелерін жақсарту бағытында маңызды ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беруге мүмкіндік берді.

Пайдаланған дереккөздер тізімі

1.https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P2400000592

2.Гоулман Д. Эмоциональный интеллект. – М.: Манн, Иванов и Фербер, 2019

3.Сейталиев Қ. Педагогиканың жалпы негіздері. Алматы: Білім, 2012. – 360 б

4.Жұмабаева А.М.Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Оқу құралы. – Қарағанды, «Medet Group». – – 2019ж

5.Сартаева Н.Т.Ақпараттық технологиялар негізінде бастауыш білім оқушыларының зерттеулік іс-әрекет мотивациясын қалыптастыру. филос.док (PhD) дис. Алматы, –2019.