«Кек» романындағы басты кейіпкердің батырлығын танытатын тілдік бірліктердің қазақ тілінен ағылшын тіліне берілу жолдары
Ғылыми жетекші: Филология ғылымдарының кандидаты, доцент, қауымдастырылған профессор Тулекова Гүлжан Қажымұратқызы
Тюлевканова Асель Канатбековна
Өсербек Нұршат Ерікқызы
Нурмухан Аяулым Бакыткызы
«Туран» университетінің «Аударма ісі» білім беру бағдармасының 1-курс студенттері
Аңдатпа
Мақалада «Кек» романының басты кейіпкері Омарбек батырдың сонау Патша өкіметі кезіндегі қилы заманда ерлік, қайсарлық сияқты қырларын айқын көрсететін тілдік бірліктерді қазақ тілінен ағылшын тіліне аудару мәселесі көтерілген. Осы тілдік бірліктерді аудару барысында басты кейіпкерді жан-жақты ашу арқылы қазақ тілінен ағылшын тіліне аудару ерекшеліктері айқындатылады.
Кілт сөздер: аударма ісі, «Кек» романы, ағылшын тілі, қазақ тілі, сөзбе-сөз аударма, модуляция әдісі, реалия сөздері, лексика-семантикалық трансформация.
Аннотация
В статье поднимается проблема перевода языковых единиц с казахского на английский язык, наглядно демонстрирующих такие аспекты, как мужество, самоотверженность проявленным главным героем романа Омарбек батыром в далекие времена царской и советской власти. В процессе перевода языковых единиц происходит всестороннее раскрытие главного героя, а также анализируется особенности перевода с казахского языка на английский язык.
Ключевые слова: переводческое дело, роман “Кек”, английский язык, казахский язык, дословный перевод, метод модуляции, слова реалии, лексико-семантическая трансформация.
Abstract
The article raises the problem of translating language units from Kazakh into English, clearly demonstrating such aspects as courage, dedication shown by the main character of the novel Omarbek Batyr in the distant times of tsarist and Soviet power. In the process of translating language units, a comprehensive disclosure of the main character takes place, as well as the features of translation from Kazakh into English are analyzed.
Keywords: Translation studies, novel “Кек”, English, Kazakh, literal translation, modulation method, words of reality, Lexico-Semantic Transformation.
Кіріспе. Аударма ісі білім мен ғылымның әрбір саласының маңызды әрі ажырамыс бөлігі болып табылады. Аударма сан ғасыр бойы халықтар мен өркениеттер арасында философиялық идеялар мен білімнің алмасуына ықпал еткені сөзсіз.
Қазіргі кезде ағылшын тілі әлемдік қоғамдастықтың жаһандық тілі ретінде бүкіл әлемде маңызды рөл атқарады. Жаһандану кезінде ағылшын тілінің қоғамдық және ғылыми салада қолданысын өркендетуге барынша жағдай жасалуда. Сол секілді қазақтың болмысы мен әдеби қазынасын шетелде де насихаттау қажет. Әсіресе қазақ тіліндегі ғалымдардың еңбектері мен әдебиетімізді аудару арқасында шетелдік достарымыздың қазақ тіліне, мәдениетімізге деген қызығушылығы артады деген ойдамыз.
Осы тақырыпты таңдаған себебіміз де осында. Олай болса, біздің жұмыс Нағашыбек Қапалбекұлының «Кек» романының негізгі кейіпкері Омарбек Жантайұлының бойындағы қайтпас қайсарығы мен батырлығын ашатын тілдің бірліктерді қазақ тілінен ағылшын тіліне аударуға арналған.
Негізгі бөлім. Кез келген тілдің өз табиғаты, структурасы бар екендігі бәрімізге мәлім. Сондықтан тілдік бірліктерді дұрыс аударып, мағынасын ашу үшін аударманың негізгі әдістерін білу қажетті.
Сөзбе-сөз аударма тәсілі тілдік бірліктердің «(сөздің, сөз тіркесінің) сыртқы нысанын, ішкі мазмұнын нақпа-нақ, сол қалпында аудару дегенді білдіреді» [Алдашева, 2006. 55]. Мұндай жағдайда екі тілге ортақ шағын жүйеге екі тілдегі өзара бір мәндес сәйкестіктер (сөздер, сөз тіркестері) енеді. [1,104 б.]
Мысалы: “Ел басына күн туған осындай заманда сендей намысты ерлер қол бастамайтын ба еді?!”. [2, 3б.]
Осы жерде Омарбек батырдың бойындағы батырға сай қасиет намыс болып табылады. Намыс сөзі 1) намысы зор, 2) намысқой, 3) ұяты зор,
4) арлы деген мағынаны береді. [3,612 б.]
In such a difficult period for the country, isn’t it time for such worthy wars like you to rise.
Proud (adjective)
- feeling pleasure or satisfaction over something regarded as highly honorable or creditable to oneself (often followed by of, an infinitive, or a clause).
- having, proceeding from, or showing a high opinion of one’s own dignity, importance, or superiority.
- having or showing self-respect or self-esteem. [5, 661б.]
Намыс әрбір батыр бойында болуы тиіс қасиет. Себебі намыс – ар-намыстан бастау алатын, отаншылдықпен ұштас, рухани- құндылық сезім. «Намысы бар жігіттің, нар күшіндей күші бар» деп ата-бабаларымыз бекер айтпаған.
«Жан дүниесінде тасқындап тұрған бір асқақ жігер-қуат тұратын. Сондай шат жігерімен кеудесін кере ешкімге бас ұрмайтын, ешкімнің пәрменімен жүрмейтін, бәріне азат, әмбеден еркін болуды аңсайтын.» [2,17 б.]
Бұл жерде біз Омарбек батырдың жігерлі, мықты, сонымен қатар өзінің еркіндігін бағалайтын азат жан екенің аңғарта аламыз.
Жігер-қуат – Grate energy and strength.
Азат, еркін (синоним сөздер болып келеді)- Free spirit, free. [5, 359 б.]
There was great energy and strenght in his soul. He was proud and bowed to no man, he didn’t follow anyone’s commands. He wanted to be free.
Бұл жерде сөзбе-сөз аударма тәсілі қолданылып тұр. Лексикалық және семантикалық трансформацияның ішінде – модуляция әдісі пайдаланылды. [6, 54б.]
“Бұл өзі бала жастан көкпарға қатты қызығатын еді. Осы жасына дейін талай-талай додаларға түсіп, Жетісу өңіріндегі ең мықты шабандоздардың қатарына іліккен.” [2, 9б.]
Жылқы қазақ халқының тұрмыс-салтының, әдет ғұрыпының тұтас айырмас бөлігі. «Ер қанаты ат» дегендей, нағыз батыр Омарбек аса мықты шабандоз болғанын байқаймыз.
Шабандоз: 1) Бәйге атына мініп, өнер көрсетуге жаттыққан жігіт.
2) Ауысп. Белгілі бір істің, өнердің хас шебері. [3, 891б.]
“He was very interested in kokpar as a child. Until that age he competed in many competitions and became one of the best horseman in the Zhetysu region.“
Horseman-noun [5, 419 б.]
a person who rides a horse, especially someone who rides well.
Осы жерде сөзбе-сөз аудару әдісі қолданылған, алайда келтірілген сөйлемде аударма кезінде реалия сөздері кездседі.
Яғни Zhetysu region – Жетісу өңірі – реалия сөзі, жер су атауын аударудың транслитерциялық әдісі, яғни әріптіп-таңбалық тәртіптің сақталуы арқылы ағылшын тіліне аударылуы.
Kokpar- Көкпар – реалия сөзі – қазақтың ұлттық ойыны, ұлттық ойындардың атауы көбіне аударылмайтын сөз заңдылығы бойынша (теория непереводимых слов) – (Юджин Ниданың теориясы бойынша). [1, 131б.]
Суреттеме аударма мәні сөз аударылғанда сөз тіркелімімен, перефразамен, суреттеп айтумен, кейбір жағдайларда эвфимизмдермен алмастырылады. [1, 100б.] Мысалы: «Түріңе қарасам, сүйегің ірі, тұлғаң мықты, палуан тектес жан екенсің. Салмағың… Құдай біледі, алты-жеті пұттан кем болмаса керек» [1, 10б.]
“I look at you, your bones are big, your face is strong, you look like a wrestler. You weigh … God knows, at least six or seven feet”
Сүйегі ірі- big boned [5, 101б.]
1.Literally, having a larger bone structure than the average of one’s demographic.
2. Euphemism fat or obese. Usually used as an excuse for one’s size.
Мықты-powerful (adjective) [4, 263б.]
1. physically strong, as a person: a large, powerful athlete.
2. having great power, authority, or influence; mighty: a powerful nation.
Палуан тектес- like a wrestler теңеу сөз әдісі арқылы аударылды.
Сөйлемді аудару кезінде семантикалық калькалау, яғни мағына бойынша толыққанды сипатын аудармада беру әдісін қолдандық. [1, 102б.]
«Әсілі, жұрт дабыра қылғандай, Омарбек күресті кәміп қылған нағыз палуан емес-ті. Бірақ қара күш иесі екені рас. Ат үстінде болсын, жердегі қолма-қол алыс-жұлыста болсын, кез келген қарсыласын жеңетін мығым күшке ие.» [2, 14 б.]
Omarbek is not a real fighter, he has the blood and iron to defeat any opponent, whether on horseback or in hand-to-hand combat – бұл жерде фразеологиялық калькалау әдісі кездеседі. [15, 109б.] Қара күш иесі – blood and iron – болып ағылшын тіліне адаптациялық аударма және фразеологиялық әдіс арқылы жүзеге асырылған. [14, 23б.] (үшінші аударма әдісі эквиваленттілік Вилен Комиссаровтың әдісі бойынша, тілдік бірліктер мен оның ерекшелігі бойынша). [10, 117б.]
«Ал екіншісі- бала кезінен еркіндікті аңсап тау-тас кезгенімен, көкірегінде жуас пен кембағалға жаны ашығыш сезім-күй толған, қазақ намысы үшін өлуге бейіл, алайда қай ұлттың да жетесіздерінде қас, өресіздеріне жау, менмендеріне дұшпан, сонымен бірге достыққа адал, уәдеге берік, орынды сөзге тұрғыш, ал кейде кектескен дұшпанын еш аямайтын, өмірдің рахаты мен жайлылығына бөленіп жүргеннен гөрі, сергелдің көп, басына түскенге еш мойымайтын Омарбек ер.» [2, 305б.]
Достыққа адал- loyal for friendship.
Уәдеге берік- uphold one’s promise.
Орынды сөзге тұрғыш- keep word.
Аямайтын- relentless.
Бұл жерде ағылшын тіліндегі эквивалент сөздердің пайдаланылуы өте маңызды, өйткені тілдік бірліктерді бір тілден басқа тілге бейімдеу (адаптациялық аударма) арқылы ақпараттың маңыздылығы мен мәнмәтіні сақталады. [11, 263б.]
«Тура мінезділігімен бірге жамандық пен өтірікке жаны қас, басбұзар, бұзақылықтың кері ісіне керегінше қарсылық білдіре алатын һәм күшімен де жауап беретін жүрктілігі де бар…» [2, 14б.]
Тура мінезділік- Straightforward
- Honest and frank. Synonyms at frank. [13, 96б.]
- Free from ambiguity or pretense; plain and open.
- Without concealment or deception; honest.
Жамандық пен өтірікке жаны қас- Hostile to evil and lies.
Басбұзар- Dare-devil- Адамның басын бұзуға дайын адам. Ағылшын тілінде мағынасы сәл дөрекілек көрінуі мүмкін, бірақ шын мәнісінде адаптациялық және эквиваленттік аудармада түп мағынасы- тепсе темір үзетін дегенге жақын келеді. [12, 132б.]
«In addiction to his srtaightforward nature, he is hostile to evil and lies, dare-devils, and has the courage to resist and respond to hooliganism as much he likes…»
Бұл жерде сөзбе-сөз аударма тәсілі қолданылып тұр. Бірақ та, басбұзар сөзінде эквиваленттік аударма тәсілі қолданылды. Себебі, бұл сөзді сөзбе-сөз аудару тәсілімен аудару қиындық соқтырады, ал эквиваленттік әдіс дәл осы жерде ең жақын келеді. [7, 29б.]
«Бұл қанша қатал мінезді болғанымен, былайғы жұртқа аса мейірімді, өзіне қысастық жасамағанға мейірбан еді.» [2, 46б.]
Омарбек батырдың қаншалықты қатал болғанымен де, жай халыққа әрдәйім мейірімділікпен қарайтыны анық.
Қатал мінезді- Cruel nature or harsh nature (екеуі синоним сөздер болып келеді). [8, 140б.]
Мейірімді- Kind. (syn. Genial) [9, 134б.]
Adjective: agreebable, conducive to comfort;
Someone who is genial is kind and friendly.
As cruel as he was, he used to be very kind to others and to those who did not harm others.
«Бірақ үкімет басына қызылдар келіп, одан елде большевиктердің саясаты үстемдік алған кезде адал Омарбек, ақиқатшыл, Омарбек, халықшыл Омарбек оңды теріс деп ұғатын белсенділердің арқасында бекерге қудалауға түсті.» [2, 344 б.]
But when the Reds came to the head of the government and the Bolshevik policy prevailed in the country, honest Omarbek, truth-loving Omarbek, popular omarbek were persecuted in vain thanks to activists who perceived positive as negative. – адаптациялық аударма – лексика-семантикалық трансформация (модуляция) – белгіленген сөздер реалия сөздер (соның ішінде көнерген сөздерге, историзмдерге жатады – Кеңес үкіметіне дейінгі патша кезінде пайдаланылған сөздер) [7, 47б.]
Қорытынды. Омарбек Жантайұлы ХХғ 30 жылдарындағы Ресейлік патша мен Кеңес үкіметі кезіндегі қазақ халқына деген қысымына қарсы күрескен батыр, әділеттік жолында елі үшін күюге еш қорықпаған қаһарман. Аударма барысында Омарбектің «жеті қырлы, бір сырлы» ер азамат екеніне тағы бір мәрте көзіміз жетті. Омарбек Жантайұлы бойында жігер-күшпен бірге намыс, тәуекелділік, парасаттылық, ақылдылық, жүректілік дегендей асыл қасиеттері бар ерекше азамат, нағыз батыр.
Аударма кезінде калькалау, трансформация, сөзбе-сөз аудару дегендей тәсілдерді пайдалана отырып, болашақ маман ретінде өз біліктілігімізді арттырып, қазақ әдебиетінің жаһандануына үлес қостық деген ойдамыз.
Келешекте «Кек» романы іспетті қазақ тіліндегі әдебиеттердің ағылшын тіліне аударылымдары көптеп шығарылады деген ниеттеміз. Себебі, ана тілімізді, қазақ болысымызды, тарихымызды бүкіл әлемге паш ету, ұлағатты тұлғаларымызды таныту басты мақсаттырымыздың бірі. Ал Омарбек Жантайұлы сынды сан салалы ғұмырын осы әділетсіздік пен қатыгездікпен күресумен өткізген батырларымызды, тарихи тұлғаларымызды насихаттау, олардан үлгі алу біздің парызымыз!
Қолданылған әдебиеттер:
- Әбішева К.М., Рахимжанов Қ.Х. Аударма теориясы мен практикасының негіздері: Оқулық.–Астана: «Тұран-Астана», 2014.-243 б.
- Кек. Роман. Н.Қапалбекұлы. – Алматы: «Жамбыл» баспасы, 2021. – 432 б.
- Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі/ Жалпы редакциясын басқарған
Т. Жанұзақов. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 968 б. - Ағылшынша-қазақша сөздік: 20000 сөз/ С.Г Ахметова, А23 Ж.Б. Тұрсынбаева, Ж.Ы. Ысқақова, Е.Ф. Яровая.-Өңд. толықт., 3-бас.-Алматы: «Мектеп» баспасы, 2006.-400 бет.
- Полный англо-русский русско-английский словарь. 300 000 слов и выражений/ В.К. Мюллер. – М. : Эксмо, 2013.- 1328 с.- (Библиотека словарей Мюллера).
- Артемьева И.Н. Теория и практика перевода: учеб. пособие. – СПб.: РГГМУ, 2020. – 130с.
- Ахметова А.Б. Аударма теориясы мен тәжірбиесінің негіздері (қазақ және орыс тілдеріндегі) дәріс курсының оқу-әдістемелік құрал. – Павлодар: ПМПИ, 2014. – 90 б.
- Қазақша-ағылшынша, ағылшынша-қазақша сөздік/ Құраст. Чабденова С.Д. – Алматы: «Аруна» баспасы- 524 бет.
- Н.Нұралиева. Қазақша-ағылшына сөздік – Алматы: Дайк-Пресс, 2008.-230б.
- В.Н. Комиссаров. Современное переводоведение. Учебное пособие. – М.: ЭТС. – 2002. – 424с.
- Гарбовский Н.К. Теория перевода: Учебник. М.: Изд-во Моск.ун-та, 2007. -544 с.
- Тюленей С.В. Теория перевода: Учебное пособие. – М.: Гардарики, 2004.-336 с.
- Литвинов П.П Англо-русский и русский-английский синонимичекий словарь с тематической классификацией. Продвинутый английский через синонимию: Учеб. пособие для самообразования – М.: “Яхонт-А”, 2002. – 384 с.-ISBN 5-901860-20-9
- Алексеева И.С. Введение в переводоведение: Учеб. пособие для студ. филол. и лингв, фак. высш. учеб. заведений. – СПб.: Филологический факультет СПбГУ; М.: Издательский центр «Академия», 2004. – 352 с.
- Алимов Вячеслав Вячеславович. Теория перевода. Перевод в сфере профессиональной коммуникации: Учебное пособие. Изд. 3-е, стереотипное.- М.: Едиториал УРСС, 2005. – 160 с.