“МӘҢГІЛІК ЕЛ” РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ ТАРИХИ НЕГІЗДЕРІНІҢ ЖАЗБА ДЕРЕК КӨЗДЕРІНДЕГІ ЭЛЕКТРОНДЫҚ КОЛЛЕКЦИЯСЫ

Идрис Шұғыла Шалқарқызы

Студент 1-курса ОП «6В11101 — Организация индустрии туризма и гостеприимства»

Руководитель — Альжанова Эльмира Есиркеповна

канд. ист. наук, ассоц. профессор

Международный университет туризма и гостеприимства

Түйіндеме: Мақалада, “Мәңгілік ел” рухани құндылықтарының тарихи негіздерінің жазба дерек көздеріндегі ақпараттық ресурстардың электрондық коллекциялары негізінде электрондық каталог пен толықмәтінді деректер базасын құру үдерісінің кезеңдері қарастырылған.Жаңа ақпараттық технологиялар негізінде қажетті мәліметтерді жедел іздестіріп табу, тиісті деректерді қайта өңдеу және оларға қашықтықтан қолжетімділікті қамтамасыз ету бойынша виртуал орта қалыптастырылған. Электрондық каталог пен толықмәтінді дербес деректер базасындағы ақпараттық ресурстар заманауи Қазақстанның сол өткен дәуірде қалыптасқан жағдайдың ерекшеліктерінің түрлі аспектілерін әр қырынан талдап, релефті реконструкциялауға және олардың қалыптасу элементтерінің тарихын бағамдауға мүмкіндік береді.

Кілттік сөздер: “Мәңгілік ел” рухани құндылықтары және олардың тарихи негіздері; жазба дереккөздері; мәдени мұра; электрондық коллекция мен каталог;толықмәтінді деректер базасы.

Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 2014 жылдың 17 қаңтарындағы кезекті Қазақстан халқына Жолдауында: «Бір жыл бұрын мен еліміздің 2050 жылға дейінгі дамуының жаңа саяси бағдарын жария еттім. Басты мақсат – Қазақстанның ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына қосылуы. Ол – «Мәңгілік Қазақстан» жобасы, ел тарихындағы біздер аяқ басатын жаңа дәуірдің кемел келбеті» – деп еліміздің жаңа ұлттық-мемлекеттік идеологиясын жариялады. Бұл орайда көңілді елең еткізген жаңалық – тұңғыш рет мемлекеттік идеологияның, яғни «Мәңгілік Ел» идеясының ресми түрде жариялануы. Бұл – Қазақстан Республикасының ұлттық идеясынан алғашқы туындаған түйін-тұжырым. Мәңгілік Ел отандастардың бірегей тарихи мақсаты мен қаһармандық ұраны десек қателеспейміз. Аталған идея қазақ елінің ғасырлар бойы армандаған мақсаты ғана емес, ел тәуелсіздігі жолындағы жасалған жанқиярлық еңбек пен тынымсыз шығармашылықтардың нәтижелері арқылы қол жеткен жетістік.

«Қазақстан – 2050» жаңа стратегиялық бағытын жүзеге асыру бойынша ерекше жауапкершілікті мемлекет құрушы ұлт ретінде қазақ халқына жүктей отырып, Президент ұлттың мәдени коды (тілі, руханияты, дәстүрлері) сақталғанда ғана уақыт үніне ілесе алатынымызға көңіл бөлген болатын. «Ұлт өзінің мәдени кодын жоғалтатын болса, ұлттың өзі де жоғалады. Абыройлы тарихымыз, даңқты ата-бабаларымыз туралы жады естеліктері ғана бізге алдағы уақытта қиындықтарға төтеп беруге көмектеседі». Осы орайда, қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағдарының басым бағыттарын анықтай отырып және жақын келешекте қуатты Қазақстан мемлекетін құрудағы «Мәңгілік ел» рухани құндылықтарының тарихи негіздерінің жазба дерек көздеріндегі электрондық коллекциясын жасаудың ролі мен жауапкершілігінегізінде, өскелең ұрпақтың ұлттық сана-сезімі мен тарихи санасының жан-жақты қалыптасуының маңыздылығын сезінуге болады.

Сондықтан, «Мәңгілік ел» ұлттық идеясын насихаттауда, ұғымның түпкі түркілік тарихын тереңнен түсіндіру, тарихи негіздерін айшықтап көрсету мәселелері маңызды болып табылады. Түркі тарихын, көне түркі мұраларын зерттеуші филология ғылымдарының докторы, профессор Қаржаубай Сартқожаұлының «MANGI EL» халықаралық ғылыми-көпшілік тарихи журналында: «Мәңгілік ел – түрік жұртының данагөйі, үш бірдей қағанның кеңесшісі болған атақты Тоныкөк (Тұй-ұқық) негізін қалаған идея…» – екендігін жазған [1, 76].

Елтеріс Құтлық қаған екінші Түрік қағанатын құрғаннан кейін Тоныкөк «Мәңгілік ел» идеясын қолға алған және оның мақсаты – түрік елінің билігі, деп осыдан ХІІІ ғасыр бұрын мәңгілік идеясын ұсынған. Елдің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін геосаяси және ішкі, сыртқы қорғаныс шеңберін жасап, мәңгілік ел саясатын Көк Түріктер іске асырған. Енді міне, сол идея, сол мұрат бүгінгі қазақ елінің бас ұранына айналуда. «Күл тегін» жазуының қазіргі қазақ тілі нормасына келтірілген Ғұбайдолла Айдаровтың нұсқасында: «Көктегі түркі тәңірісі, түркінің қасиетті жер-суы былай депті: Түркі халқы жоқ болмасын дейін, халық болсын дейін…» – деген жолдар бар [2, 54]. Бұл жерде елдің тарих сахнасынан жойылып кетпей, ғаламшарда мәңгілік сақталуын тілейді. Мәңгілік ел деген ұғымды  – мемлекеттің ғасырлар тоғысындағы қалыптасқан жағдайларда, ірі державалар арасында бәсекеге төтеп беріп, өзіндік қорғаныс саясатын берік ұстануы арқылы елдікті сақтап қалу, деп түсінуге болады. Орхон өзенінің бойындағы Түрік қағанатының Ордабалық деген астанасында мемлекеттің ішкі ядросы – қағанаттың хан ордасын қорғайтын арнайы жасақ (тұрғақ деп аталған) және оған қоса тұрақты әскер (шерік деп аталған) пайдаланылған. Ішкі қорғаныс деп аталған екінші шеңбер белдеуін түрлі тайпалар қорғап, үшінші шеңберде он-оқ түркештермен қатар, қырғыздар, қидандар, татабилер, таңғыттар, басмылдар және т.б. – үшінші шеңбердің қорғаушысы болған. Осы үш шеңбер тұтастай орнатылып, империяны қорғап тұру мәселесі түбегейлі шешілген соң ғана, «Мәңгілік ел» идеясын нық бекемдеу мүмкін болған.

Көне түркілердің «Мәңгілік Ел» идеясы үш негізден тұрады: біріншісі – көне түркі жазба ескерткіштеріндегі «Мәңгілік Ел» идеясы, екіншісі  – Әл-Фарабидің «Қайырымды қалада» философиялық шығармасы және ондағы идеяның теориялық-методологиялық тұрғыдан тиянақталуы және үшіншісі – Жүсіп Баласағұнның осы идеяны негіздеген «Құтты Білік» дастаны.

Тоныкөк ескерткішінде мемлекеттің тұрақты болуы үшін билікті ұстап отырған қаған мен ақылгөй дана бірауыздылығы, сөз бен істің ажырамауы, елдің тұтастығы үшін ынтымақтың, барлық күштердің ұйытқысы болу қажеттігі түп нысана ретінде айтылады. Түркі халқының елдігінен айырылып, қағансыз қалып, тағы да басқаларға бағынып, одан қайта көтеріле бастағаны, жаңа қаған отырғаннан кейін елдің басын біріктіру шаралары, яғни «түнде ұйықтамай, күндіз отырмай, түркі елі үшін қызыл қанын ағызып, қара терін төккені, күш-қуатын бергені» паш етіледі. Осының бәрі кейінгі ұрпаққа да үндеу ретінде айтылғандай және сонымен қатар, бұл жердегі «Мәңгілік Ел» ұғымда тәуелсіздіктің рухы мен азаттықтың идеясы бір-бірімен үндесіп тұр.

Әл-Фараби өзінің шығармаларында ежелгі грек философиясы мен шығыстың мұсылман ілімдерін байланыстыра отырып, түркі дүниесінің «Мәңгілік Ел» философиясының теориялық негіздемесін жасаған. «Мәңгілік Ел» теориясының негізгі ережелері «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы», «Мемлекет билеушінің нақыл сөздері», «Азаматтық саясат» шығармаларында баяндалған. Бақытқа жету жолында адамдардың арасындағы қайырымдылық пен түсінушілік, бір-біріне көмек беру, достық пен бейбітшілік, тәрбие мен тәлім – Әл-Фарабидің тұтас әлеуметтік-саяси теориясының ажырамас бір бөлігін құрайды. Мемлекет пен қоғамның кемелденуі туралы әлеуметтік-саяси теориясында мемлекет басқарушылары мен сол қоғамда өмір сүрген адамдардың ұстануы тиіс болған мемлекетті басқарудың императивтері мен механизмдері көрсетілген.

Сондықтан, бұлардың бәрі қазіргі таңда түркі тілдес мемлекеттердің ұлттық құндылықтары ретінде саналуы тиіс. Әл-Фараби мемлекеттің міндетін және оның ішкі және сыртқы саясатын толық анықтап береді. Сыртқы міндеті ретінде мемлекеттің қайырымды қала тұрғындарын немесе мемлекетті сыртқы жаулардан қорғау, яғни күшті қорғаныс шараларын ұйымдастыру үдерісі жүктеледі. Ішкі міндеті ретінде мемлекеттің өз халқының бақытқа жетулері үшін көрнекті шараларды іске асыру керек: олар – әділеттілікті орнату, халықты оқыту, оларды керекті ғылым мен біліми толықтыру, адамгершілікке тәрбиелеу, қайырымдылықты тарату және ең жақсы бақытқа жеткізетін әдеттерді бойға сіңіру. Қалған мәселелердің барлығы – экономикалық және саяси мәселелер болып – негізгі міндетке бағынады, яғни адамдардың бақытқа жету жолындағы рухани жетілуіне тәуелді.

«Құтты білік» дастаны Қарахан мемлекеті түріктерінің тілінде жазылғаны белгілі. Жүсіп Баласағұн «Құтты білікті» 1069-1070 жылдары Баласағұн қаласында бастап, он сегіз айдың ішінде Қашқар қаласында аяқтаған. Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» шығармасы, араб-парсы әдебиетінің көшірмесі емес. Дастанда X–XI ғасырлардағы Жетісу жерінде тұрған тайпалардың салт-саналары мен әдет-ғұрыптары және наным-сенімдері көптеп жырланған. «Құтты білік» кейіпкерлерінің есімдері де бұрынғы тәңірілік дін нанымдарына қатысты, яғни басты бейне Күнтуды – әділ ел басшысының рәмізі. Бұл бейне «Күлтегін» («Түркі қағанаты туралы сөз») жазуларынан басталып, әл-Фараби мен Қожа Ахмет Иассауи армандаған түрік мәдениетіндегі үлгі, мұрат және тұлға ұғымдарының бастысы. Жүсіп Баласағұнның басты кейіпкер қылып Күлтегінді көрсетуі түркі мәдениетін жалғастырушы, мәңгілік ел бағдарының қолдаушысы екендігін айқындайды.

XVIII ғасырда Қазақ хандығының басын қосып, Айдаһардай ысқырған Қытайдың аузына түсірмей, ақырған аюдың тырнағынан аман алып қалған Абылай ханның саясаты, түркілік мәңгілік ел идеясын жандандырушы тұлғаның ерлігі саналады. Шығыстағы ежелгі дұшпанымыз қытайлардың түп мақсаты – жоңғарларды қазақ жеріне айдап салып, сол арқылы қазақ жерімен қатар, жоңғарларды да өзіне қарату еді. Осы соғыста екеудің бірі – не қазақ, не жоңғар, болмаса екеуі де тарих сахнасынан жойылып кетулері керек екендігі, алпауыт елдердің қалыптасқан жаттанды саясаты еді. Бірақ қазақ елі аман қалды. Қазақтың бақытына орай Абылай хандай дара тұлға тарих сахнасына келді. Нәтижесінде бұл соғыста қазақ емес, 1758 жылы жоңғарлар тарих сахнасынан мүлдем жойылып кетті. Ел басына түскен үлкен қиыншылықтан Абылай хан бабамыз елді біріктіріп, жұмылдырып, соның арқасында қазақ елін аман сақтап қалды. Ендеше, Абылай хан елді біріктірген ұлы тұлға және «мәңгілік ел» идеясын жалғастырушы екендігін мақтанышпен айтуға болады.

Мәңгілік Ел – жалпықазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы, бабалар арманы еді. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен Астанада асқақ рухымыз бен мәңгілік мұраттарымызды паш етіп тұрған «Мәңгілік Ел» салтанат қақпасының салынуы «Мәңгілік Ел» идеясы ұғымының мелекеттік идеологияға айналу барысындағы алғашқы қадамының бір көрінісі. «Мәңгілік Ел» сөзінің терең тарихи тамыры мен түпкі мағыналы мәні – түрік шежіресіндегі «Мәңгі», «Тәңір», «Құдай», «Алла» сөздерімен мағыналас қолданылды. Яғни, «Мәңгілік Ел», «Алла Тағаланың елі, халқы» дегенді білдіреді және мемлекет пен ұлттың уақытпен шектелмеген тұмары болады деуге толық негіз бар. «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясының негізгі мәні – мәңгілік мақсат-мұраттарымыз бен мәдени-рухани құндылықтарымызға негізделген, негізгі мемлекет құраушы қазақ халқы мен өзге де ұлттардың ұлттық идеяларын бір арнаға салып тоғыстыру арқылы қалыптастырылатын мемлекет. Яғни, «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы дегеніміз – өткенімізден сабақ ала отырып, болашағымызды баянды ету жолындағы шамшырақтай жанып тұрған хақ мұраттарымыз!

Осы орайда, ҚР Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің 2015-2017 жж. арналған гранттық қаржыландыру бойынша «Орталық Азия түркілерінің XIX ғасыр жазба дерек көздеріндегі мәдени мұрасының виртуалды кітапханасы» тақырыбы бойынша  (Жоба жетекшісі – доцент Э.Е.Альжанова) Ахмет Ясауи атындағы университетте жүргізілген ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне қысқаша шолу жасап, нақтырақ тоқталып өтейік.

Жобаның орындау барысында қол жеткізілген арнайы электрондық каталог пен мәліметтер базасын толтыру үшін әзірленген ақпараттық ресурстардың электрондық коллекциялары мен бағдарламалық кешеннің бастапқа нұсқасы, жоғарыда аталған бағдарламардың іске асырылу барысында жасалған байсалды қадамдардың бірі болып саналады. Түркістан өлкесінің өткен шағы туралы өте сирек құнды тарихи-мәдени дереккөздер мен материалдар топтамасын өзіне жинақтаған дербес арнайы мәліметтер базасын құру, жаңа ақпараттық технологияларды қолдану барысында жүргізілетін ғылыми зерттеулердің деңгейін арттырып қана қоймай, сонымен қатар, өлкемізге тиісті тарихи-мәдени мұраларымызды жинақтап бірізділендіру, оларды жүйелеп талдау барысында орындалатын ғылыми-зерттеу жұмыстарын тиімді үйлестіріп, тұтынушыларға сол бір өткен замандағы тарихи-мәдени мұраларымыз туралы шынайы ақпараттық ресурстарға қолжетімділік рұқсатын ұсынуға мүмкіндік береді.    

Бұл бағыттағы алдын ала өткізілген зерттеулерге жасалған ретроспективалық шолулардың нәтижелері көрсеткендей, Орталық Азия халықтарының мәдени мұрасы болып есептелетін, ішінде бірегей және толық мәтінді ақпараттық деректерге негізделген материалдар келтірілген ХІХ ғасыр жазбаша дереккөздері – посткеңестік кеңістік, жақын және алыс шет елдердің кітапханалары мен мұрағаттарында сақталған.

Бір-бірінен уақыт өтімі мен міндеттері жағынан алшақ осы бір тарихи-мәдени танымдық коллекцияларды зерттеу, ХІХ ғасыр жазбаша дерек көздеріндегі Орталық Азияхалықтарының мәдени мұраларына тиісті түрлі аспектілерін әр тараптан талдап, оларды саралауға мүмкіндік береді. Осы көріністерді салыстыру барысында Түркістан өлкесіндегі жағдайдың ерекшеліктерін анағұрлым бедерлі түрде жаңғыртып, Қазақстан мен жалпы Орталық Азия республикаларындағы сол өткен кезеңдердегі жазба дереккөздерде сирек кездесетін тарихи-мәдени мұралардың құрылымдық элементтерінің тарихын аңғаруға болады. Солардың қатарында ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан және Орталық Азияның басқа да республикалары туралы жарияланған түпнұсқалық құжаттар мен фотосуреттерден жинақталған құнды ақпараттар мазмұндалған «Түркістан жинағы»мен «Түркістан альбомы» аталады.

“Түркістан альбомы”, Түркістан генерал губернаторының жобасы бойынша, 1871-1872 жылдары Санкт-Петербург университетінің шығыс тілдері факультетінің түлегі А.Кун тарпынан құрастырылған [3]. Мұнда отаршылдықтың қасірет қамытын киген Түркістан өңіріндегі  қазақ жұртының тыныс-тіршілігі,  өмір сүру үлгісі, Сырдария айма­ғындағы  көне қалалар, мазарлар, Ахмет Ясауи кесенесіндегі жәдігер­лер өз бояу-өрнегімен берілген. Альбомда, Бүкіл түркі жұртының алтын бесігі аталған киелі Түркістан өлкесінде ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген Ұлы Түркі Елінің бір бөлігі – қазақ даласы тарихының жаңа беттері ашылады. “Түркістан альбомы” атты кітап-альбомда туған жердің тарихы мен мәдениетін қадірлей білетін баршаға ұмытылмас бағалы сыйлық болатындай, берер тағылымы, көрсетер үлгісі бөлек суреттерден тұрады.

Біз үшін, әлбетте, қазан төңкерісіне дейінгі Орталық Азия түркілерінің XIX ғасыр жазбаша дереккөздеріндегі тарихи-мәдени ресурстарға арналып жазылған кітаптар, мақалалар, жазбалар, карталар, кестелер мен суреттердің топтамасы келтірілген «Түркістан жинағы» [4] көбірек қызығушылық тудырады. Онда, көптеген саяхаттар мен экспедиция материалдарында, өлкенің табиғи жағдайлары туралы ғана емес, сонымен бірге оның тарихы, экономикасы, этнографиясы, археологиясы, құқықтары, статитикасы жөнінде шын мәніндегі (жолжазба, очерк, есеп формасындағы) қызықты мәліметтер келтірілген.

Жинақта Түркістан өлкесінің, қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстанның жекелеген бөліктерінің тарихы, қазақ хандары мен сұлтандары туралы материалдар; Түркістан өлкесінің Ресейге қосылуына, Бұқара, Хиуа және Қоқан (мұнда Бұқара әмірлігіне, Хиуа хандығына және т.б. бағынышты осы Орта Азия иеліктерінде өмір сүрген қазақтар туралы мәліметтер де аз емес) хандықтарына қарсы әскери әрекеттердің жеңісіне арналған кітаптар мен мақалалар бойынша біршама материалдар ұсынылған. Әр түрлі тарихи басқыштардағы қазақ даласының әкімшілік құрылыстары, Жетісу қалалары тарихы, қазақ даласына енгізілген басқару Ережелеріне қарсы туындаған қазақтар арасындағы толқулар келтірілген. 

 «Түркістан жинағына» енгізілген шет елдердің әдебиеттеріндегі материалдарға жасалған шолулар көрсеткеніндей, Түркістанның далалы өлкесінде болған шетелдік саяхатшылардың жазбалары орын алған [5]. Бәрінен бұрын, бұл жұмыстар жолжазбалық сипатқа ие болып, ондағы тарихи, этнографиялық және статистикалық мәліметтер бірқатар географиялық суреттемелермен жанамалай келтірілген. Кейбір кітаптар мен мақалалар жеке мәселелерге арналып жазылған. Жинақта біздің отандастарымыздың шет тіліне аударылған еңбектер де кездеседі [6]. 

Жинақ материалдарын зерттей отырып, біз өлкенің барлық өмірін – әлеуметтік-экономикалық даму жағдайынан бастап өндірістік күшіне, бай ресурстарына дейінгі қал-ахуалын, бұрын болып өткен тарихи зерттеулерін, тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын, өнегелі істерін  көз алдымызға елестетіп, қайта қалпына келтіруге болады. Сонымен қатар, Н.М. Пржевальский, И.В. Мушкетов, Н.А. Северцов, Н.А. Маев, және т.б. сол сияқты аса көрнекті географ, этнограф және тарихшыларының зерттеу еңбектерімен, ғылыми экспедициялық жазбаларымен танысуға болады.

Ахмет Ясауи атындағы университет қабырғасында жоғарыда аталып өткен ғылыми жоба бойынша орындалған ғылыми зерттеулердің алғашқы нәтижелері болған, яғни «Түркістан жинағы» топтамасынансұрыпталып алынған Қазақстан мәдени мұрасына қатысты археологиялық материалдар коллекциясы (https://yadi.sk/d/PNoZd6g0nu6Vo) мен Түркістан өлкесінің тарихының коллекциясын (https://yadi.sk/d/6svDDFOpoRNCC) сипаттайтын толық мәтіндер жинағын атап өтуге болады [7, 54].

Ал, көне түркі жазба ескерткіштеріндегі «Мәңгілік Ел» бойынша жазбаша дереккөздеріндегі жаңа материалдар мен Әл-Фарабидің «Қайырымды қалада» философиялық шығармасының, Жүсіп Баласағұнның «Құтты Білік» дастанының және т.б. тарихи дереккөздердегі ақпараттық ресурстардың толықмәтінді электрондық нұсқалары негізінде электрондық коллекциялар құру мүмкіндігін беретін бағдарламалық кешенніңалғашқы нұсқасын пайдаланып жасалатын арнайы мамандандырылған мәліметтер базасын қалыптастыру, алдағы орындалатын зерттеулердің еншісінде деп білеміз.

Бүгінгі күндегі қалыптасқан жағдайда, бұл рухани құндылықтарды іргелі түрде зерттеу үшін мүмкіндіктер жеткілікті, яғни оларды бірізділендіріп  жүйелеу және  каталогтандыру үшін қажет болған материалдардың сандық форматтағы нұсқалары бар. Мұндай түрдегі мәліметтердің үлкен қорлары, қайта өңдеу мен жүйелі талдауды қажет етеді және оларды халық игілігіне пайдалану үшін, тұтынушыларға ыңғайлы түрде ұсыну керек.

Бірақ, бұл аталмыш жинақтағы ақпараттық деректер мен материал түрілерінің сан алуандылығы және олардың көлемдерінің үлкендігі мен құрылымдық кейіптерінің ретсіздігі соншалықты, оларды зерттеу үшін қолданыстағы дәстүрлі әдістер мен құралдардан пайдалану жеткіліксіз. Қажетті релевантты материалдарды жедел түрде іздестіріп тауып, оларды өңдеу, саралау және талдау жүргізіп құрылымдау үдерісі негізінде қалыптастырылатын электрондық кітапханалардан пайдалану үшін заманауи технологияларға негізделген бағдарламалық кешендер қажет.

Ақпараттық ресурс сипаттамаларының электрондық коллекцияларын, әсіресе сирек кездесетін басылымдар мен қолжазбалар коллекцияларын құру бойынша зерттеулер жүргізудің әдістері мен қолданбалы бағдарламалық кешендерін дайындау, корпоративтік компьютерлер торабында жұмыс істейтін ақпараттық жүйелердің құрамындағы арнайы «Түркістан жинағы мен альбомы» деректер қоры мен ондағы өлкесінің тарихына, мәдениетіне, ғылымына қатысты көне қолжазбалар мен өте сирек кездесетін құнды ақпараттық ресурстарға қашықтықтан қолжетімділікті толық қамтамасыз ету мүмкіндігін беретін бағдарламалық кешен,зерттеу жұмыстарының жаңалығы болып табылады.

Арнайы электрондық каталог пен мәліметтер базасын жасақтаушы бағдарламалық кешеннің қолданыстағы аналогтарымен салыстырғандағы келесі: әмбебап құрылымды библиографиялық ақпарат сипаты (MARC, DUBLIN CORE) халықаралық стандарттарға бағытталады; соңғы қолданушылар (оқытушы, ғылыми қызметкер және т.б.) арнайы білімсіз ақпарат көзіндерін (оқулық, мақала және т.б.) енгізуге және сонымен қатар, корпоративтік желіде жұмыс істеуге; зерттеушілерге электрондық ресурстарға онлайн қолжетімділігін, электрондық каталог арқылы түрлі ақпараттық ресурстардың толық және тиімді іздестірілуіне, зерттелінетін тақырыптың ақпараттылығын арттыруға; электрондық коллекция жасақтауда автономды режимде және корпоративтік желіде жұмыс істеп, олардың орналасқан жеріне байланыссыз қажетті ақпараттармен шұғыл қаматамасыз етуге мүмкіндік жасайтын ерекшеліктерін атап өтуге болады.

Зерттеулер барысында алынған нәтижелердің мақсатты тұтынушылары: ғылыми зерттеу және білім беру мекемелері; электрондық кітапханалардың ғылыми-білімдік ресурс мәліметтерінің базасын жасауға, жетілдіруге және оларды іске асыруға мамандандырылған коммерциялық мекемелер болулары мүмкін. Сонымен қатар, жоғары оқу орындарының ғалымдары мен оқытушылары, PhD-докторанттар, магистранттар, студенттер мен білім жүйелеріндегі басқа да мекеме қызметкерлері қауымының өкілдері пайдаланулары мүмкін.

Пайдаланылғанәдебиеттертізімі

1. «MANGI EL» халықаралық ғылыми-көпшілік тарихи журналы // Бас редактор: Е.Сыдықов. – Алматы, «Pride Print» баспасы, 2013. – 108 бет;
2. Күлтегін Тоныкөк: Ежелгі түркі рун жазбалары (Әдеби нұсқасын жасаған Қадыр Мырза Әли.) – Алматы, «Өлке» баспасы, 2001. – 144 бет;
3. Межов В. И. «Туркестанский сборник». Систематический указа­тель сочинений статей на русском и иностранных языках. Т. 1-591. Санкт-Петер­бург, 1878-1917 гг.;
4. «Туркестанский альбом» //составитель А.Кун, I-IV часть 1-10 том, Ташкент:Типография при главном штабе Туркестанского военного округа, 1871-72 гг.;
5. Le Recueil turkestanais de Mežov: l’utopie d’unesomme exhaustive des connaissances sur l’Asiecentrale, in ÉtudesAsiatiques (sous la dir. d’Anke von Kügelgen), 2011, LXV, n° 3, 625-659 p.;
6. Private Collections of Russian Turkestan in the Second Half of the 19th and Early 20th Century, ANOR-15 (InstitutfürOrientalistik, Halle, Mittelasienwissenschaft Humboldt-Universität, Berlin, and University of Lausanne), Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 2004, 205 p.
7.  Қасымбеков А., Бақтыбаев М. XIX ғ. жазба дерек көздеріндегі Қазақстан археологиясы жайлыэлектрондық коллекцияларының ерекшеліктері // «Өзбекәлі Жәнібеков оқулары – 2016» атты VII республикалық ғылыми-тәжірибелік конф. баяндамалар жинағы. 03.03.2016, Түркістан, 54-63 бб.

ЭЛЕКТРОННАЯ КОЛЛЕКЦИЯ ИСТОРИЧЕСКИХ ОСНОВ ДУХОВНЫХ ЦЕНННОСТЕЙ “МӘҢГІЛІК ЕЛ” В ПИСЬМЕННЫХ ИСТОЧНИКАХ

Рассматриваются вопросы этапы процесса создания электронных каталогов и баз данных полнотекстовыхна основе информационных ресурсов электронных коллекции «Исторические основы духовных ценнностей “Мәңгілік ел” в письменных источниках». Сформирована виртуальная среда путем организации оперативного поиска, обработки данных и дистанционного доступа к необходимым источникам и ресурсам в электронных коллекциях на основе новых информационных технологии. Информационные ресурсы в электронных каталогах и полнотекстовых базах данных дают возможность полноценно проанализировать особенностей различных аспектовсложивщегося ситуации, рель­ефнее реконструировать и проследить через историю их создания отдель­ные элементы историческихресурсов культурного наследия того периода современного Казахстана.

Ключевые слова: «Духовные ценнности “Мәңгілік ел” и их исторические основы»; письменные источники; культурное наследие; электронные коллекции; электронный каталог иполнотекстовые базы данных.

ELECTRONIC COLLECTION OF HISTORICAL BASES OF SPIRITUAL VALUES “MANGILIK EL” IN WRITTEN SOURCES

Questions stages of process of creation of electronic catalogs and databases of a full text to a basis of information resources electronic the “Historical Bases of Spiritual Values of mangilik el” in Written Sources collections are considered. The virtual environment by the organization of quick search, data processing and remote access to necessary sources and resources in electronic collections on the basis of new information technologies is created. Information resources in electronic catalogs and full text databases give the chance to fully analyse features various aspects of situations, more boldly to reconstruct and track separate elements of historical resources of cultural heritage of that period of modern Kazakhstan through history of their creation.

Keywords: The Spiritual values of “mangilik el” and their historical bases”; written sources; cultural heritage; electronic collections; electronic catalog of full text databases.